Onbekende slaapstoornissen zijn slaapproblemen waarvoor in eerste instantie geen duidelijke oorzaak kan worden vastgesteld. De getroffenen slapen slecht, worden vaak wakker, voelen zich ’s ochtends uitgeput of hebben ongewone nachtelijke symptomen – en toch kunnen na een eerste onderzoek noch organische ziekten noch typische slaapstoornissen zoals slaapapneu, rusteloze benen of hormonale veranderingen duidelijk worden geïdentificeerd.

Onbekende slaapstoornissen hebben vele gezichten

Dergelijke slaapproblemen, die moeilijk te classificeren zijn, worden vaak veroorzaakt door een combinatie van verschillende factoren die elkaar versterken. Er zijn vaak subtiele verstoringen van het circadiane ritme, dat wil zeggen de interne klok, zonder dat de getroffenen te maken hebben met sterke invloeden van buitenaf, zoals ploegendienst of jetlag. Zelfs kleine afwijkingen in verlichtingsgedrag, etenstijden of stresshormonen kunnen ertoe leiden dat het lichaam geen duidelijk onderscheid meer maakt tussen dag en nacht. In andere gevallen spelen niet-erkende psychofysiologische processen een rol: de slaap wordt fysiek opgewekt, maar de hersenen blijven permanent actief door verhoogde alertheid of subliminale angst. Zulke processen kunnen zich maandenlang ontwikkelen zonder dat iemand bewust stress ervaart.

Hormonale microschommelingen – bijvoorbeeld bij vrouwen tijdens de peri- of postmenopauze of bij mannen tijdens de andropauze – kunnen ook onduidelijke slaapstoornissen veroorzaken zonder dat standaardmetingen direct merkbaar zijn. Het autonome zenuwstelsel kan ook uit balans raken, waardoor het lichaam zich ’s nachts onvoldoende “afsluit”. Sommige mensen ervaren ook subtiele ademhalingsregulatiestoornissen of veranderingen in de diepe slaaparchitectuur die niet zichtbaar zijn in eenvoudige onderzoeken, maar toch leiden tot een niet-restoratieve slaap.

Onbekende slaapstoornissen zijn zo stresserend omdat de patiënten enerzijds duidelijke symptomen hebben, maar anderzijds geen duidelijke diagnose krijgen. Dit kan leiden tot onzekerheid, piekeren en nog slechter slapen – een cyclus die zichzelf in stand houdt. Een systematische aanpak helpt: nauwkeurige registratie van symptomen, slaaplogboeken, analyse van dagelijkse patronen, beoordeling van psychologische stress en, indien nodig, gedetailleerde slaapdiagnostiek in een slaaplaboratorium. In veel gevallen blijkt dat de zogenaamd “onbekende” slaapstoornissen een uiting zijn van een complex maar behandelbaar samenspel van stressfysiologie, levensritme, hormonale factoren en slaapgedrag.

Welke soorten zijn er?

Slaapstoornissen kunnen worden onderverdeeld in duidelijk gedefinieerde categorieën – zelfs als ze in eerste instantie “onbekend” lijken. Tegenwoordig maakt de geneeskunde onderscheid tussen verschillende grote groepen slaapstoornissen, die elk verschillende oorzaken en symptomen hebben. Hier volgt een duidelijke, volledige classificatie:

Slapeloosheid (Moeite met inslapen en in slaap blijven)

Stoornissen waarbij in slaap vallen, in slaap blijven of de kwaliteit van de slaap verstoord is.
Voorbeelden:

• Primaire slapeloosheid (geen herkenbare oorzaak)
• Psychofysiologische slapeloosheid (angst om te slapen, piekeren, hyperarousal)
• Paradoxale slapeloosheid (mensen slapen objectief gezien normaal maar voelen zich niet zo)
• Korte slaper/lange slaper syndroom

Slaapgerelateerde ademhalingsstoornissen

Stoornissen waarbij de ademhaling en zuurstoftoevoer verstoord zijn tijdens de slaap.
Voorbeelden:

• Obstructieve slaapapneu (luchtwegen klappen in)
• Centrale slaapapneu (ademhalingscontrole in de hersenen is verstoord)
• Obesitas hypoventilatiesyndroom
• Snurken met slaapstoornissen

Hypersomnie (overmatige slaperigheid overdag)

Getroffenen slapen voldoende, maar zijn overdag nog steeds overmatig slaperig.
Voorbeelden:

• Narcolepsie (met of zonder kataplexie)
• Idiopathische hypersomnie
• Lichte slaapaanvallen (“slaapaanvallen”)

Stoornissen van het circadiane slaap-waakritme

De interne klok is verschoven of verstoord.
Voorbeelden:

• Vertraagde slaapfase stoornis (extreem laat in slaap vallen)
• Stoornis in de gevorderde slaapfase (heel vroeg in slaap vallen)
• Ploegendienstsyndroom
• Niet-24-uurs ritme (vooral bij visueel gehandicapten)
• Onregelmatig slaap-waakritme

Parasomnieën (ongewone gebeurtenissen tijdens de slaap)

Onverwacht of ongecontroleerd gedrag tijdens de slaap.
Voorbeelden:

• Slaapwandelen
• Pavor nocturnus (nachtmerries)
• Nachtmerries
• REM-slaapgedragsstoornis (dromen worden geacteerd)
• Slaapgerelateerde eetstoornis (SRED)

Slaapgerelateerde bewegingsstoornissen

Bewegingen of sensaties die de slaap verstoren.
Voorbeelden:

• Rusteloze benen syndroom (RLS )
• Periodieke beenbewegingen (PLMS)
• Bruxisme (tandenknarsen)
• Ritmische bewegingsstoornissen

Slaapproblemen veroorzaakt door ziekte of psychologische stress.
Voorbeelden

• Depressieve slaapstoornissen
• Angstgerelateerde slaapproblemen
• Pijngerelateerde slaapstoornissen
• Slaapproblemen veroorzaakt door medicatie of stoffen

Ongespecificeerde of “onduidelijke” slaapstoornissen

Hieronder vallen stoornissen die in eerste instantie niet duidelijk in een categorie kunnen worden ingedeeld, bijvoorbeeld

• onverklaarbare paniek ’s nachts
• gefragmenteerde slaap zonder herkenbare oorzaak
• subjectief slechte slaap ondanks normale metingen
• “Micro-arousals” in het EEG zonder duidelijke aanleiding
• Onduidelijke nachtelijke bewegingsverschijnselen

Bij over het hoofd geziene slaapstoornissen manifesteren de problemen zich vaak aspecifiek of subtiel, zodat ze gemakkelijk verkeerd geïnterpreteerd worden als stress, leeftijd of andere levensomstandigheden. Toch zijn er typische symptomen die erop wijzen dat er wel degelijk sprake is van een slaapstoornis:

Behandelopties

De behandeling van onbekende of niet duidelijk gediagnosticeerde slaapstoornissen is sterk afhankelijk van welke symptomen overheersen, in welke mate ze het dagelijks leven verstoren en of er fysieke of psychologische oorzaken worden vermoed. Omdat het exacte type slaapstoornis onbekend is, wordt de behandeling in verschillende stappen uitgevoerd:

1. Gedetailleerde diagnostiek

Zorgvuldige opheldering is noodzakelijk voordat de behandeling wordt gestart:

• Slaapanamnese: gedetailleerd gesprek over slaapgewoonten, duur van de slaap, slaperigheid overdag, problemen met in slaap vallen en in slaap blijven.
• Slaapdagboek: Bijhouden van slaaptijden, waakfases, vermoeidheid, dromen en eventueel alcohol- of cafeïnegebruik.
• Polysomnografie: Een onderzoek in een slaaplaboratorium om hersengolven, ademhaling, hartslag en bewegingen tijdens de nacht te meten als ernstige of ongewone stoornissen worden vermoed.
• Actigrafie: Meting van bewegingen gedurende meerdere dagen met behulp van een polsband om het slaap-waakritme te beoordelen.
• Opheldering van lichamelijke oorzaken: schildklieraandoeningen, pijn, medicatie, neurologische of psychiatrische aandoeningen.

2. Algemene maatregelen voor onduidelijke slaapproblemen

Ook zonder een precieze diagnose kunnen vaak al eerste verbeteringen worden bereikt:

• Slaaphygiëne:

  • Regelmatige bedtijden, ook in het weekend
  • Houd je slaapkamer donker, stil en koel
  • Beperk schermtijd voor het slapengaan
  • Geen cafeïnehoudende dranken in de avond

• Gedragsstrategieën (cognitieve gedragstherapie voor slaapstoornissen – CGT-I):

  • Rituelen voor het slapengaan instellen
  • Ontspanningstechnieken zoals progressieve spierontspanning, ademhalingsoefeningen, meditatie
  • Stimuluscontrole: gebruik bed alleen om te slapen en niet voor werk/tv

• Lichaamsbeweging en dieet:

  • Regelmatige fysieke activiteit, maar niet direct voor het slapen
  • Geen zware maaltijden kort voor het slapengaan

3. Medicatietherapie (indien nodig en onder medisch toezicht)

• Op korte termijn kunnen slaappillen worden gebruikt, bijvoorbeeld bepaalde benzodiazepineachtige geneesmiddelen of antihistaminica.
• Zelfmedicatie op lange termijn wordt niet aangeraden omdat het slaapritme niet wordt aangepakt en de oorzaak niet wordt aangepakt en kan leiden tot verslaving.

4 Gespecialiseerde therapie

Als uit de diagnostiek blijkt dat er sprake is van een specifieke stoornis (bijv. slaapapneu, rustelozebenensyndroom, circadiane ritmestoornis, narcolepsie), wordt er een gerichte behandeling geboden:

• Ademhalingsapparatuur (CPAP) voor slaapapneu
• Medicatie voor rusteloze benen of narcolepsie
• Lichttherapie voor circadiane stoornissen
• Psychotherapie voor slapeloosheidgerelateerde problemen of depressie

In het geval van onbekende slaapstoornissen is de eerste stap altijd een grondige beoordeling, gevolgd door algemene maatregelen en, indien nodig, gerichte therapieën. Veel verbeteringen kunnen worden bereikt met slaaphygiëne en gedragstherapie.